ตทตฺถทีปนตฺถํ อยมนุปุพฺพกถา

[15] เทวานมฺปิยติสฺส รญฺโญ กิร ทุติยภาติโก อุปราชา มหานาโค นาม อโหสิฯ อถ รญฺโญ เทวี อตฺตโน ปุตฺตสฺส รชฺชํ อิจฺฉนฺติ ตรจฺฉนาวา วาปิํ กโรนฺตสฺส อุปราชสฺสวิเสน อมฺพํ โยเชตฺวา อมฺพมตฺถเก ฐเปตฺวา เปเสสิ เทวิยิ ปุตฺเต, อุปราเชน สทฺธิํ คโต ภาชเน วิวเฏ สยเมว อมพํ คเหตฺวา ขาทิตฺวา กาลมกาสิ อุปราชา ตํ การณํ ญตฺวา เทวิยา ภีโต ตโตเยว อตฺตโน เทวิญฺจ พลวาหนญฺจ คเหตฺวา โรหณํ อคมาสิฯ ตสฺส อคฺคมเหสิ อนฺตรามคฺเค ยฏฺฏาลวิหาเร นาม ปุตฺตํ วิชายิ ตสฺส ติสฺโสติ ภาตุนาม’มกํสิฯ

โส ตโต คนฺตฺวา มหาคาเม วสนฺโต โรหเณ รชฺชํ กาเรสิ ตสฺส อจฺจเยน ตสฺส ปุตฺโต ยฏฺฏาลติสฺโส มหาคาเมเยว รชฺชํ กาเรสิฯ ตสฺส อจฺจเยน ตสฺสาปิ ปุตฺโต โคฐาภโย นาม ตตฺเถว รชฺชํ กาเรสิฯ โคฐาภยสฺส ปุตฺโต กากวณฺณติสฺโส นาม ตตฺเถว รชฺชํ กาเรสิฯ กากวณฺณติสฺส รญฺโญ กิร กลฺยาณิติสฺส รญฺโญ ธีตา วิหารมหาเทวี นาม อคฺคมเหสิ อโหสิ สา รญฺโญ ปิยา อโหสิ มนาปาฯ ราชา ตาย สทฺธิํ สมคฺควาสํ วสนฺโต ปุญฺญานิ กโรนฺโต วิหาสิฯ อเถกทิวสํ เทวี ราชเคเหเยว ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา สายณฺหสมเย

คณฺธมาลาทีนิ คาหาเปตฺวา ธมฺมํ โสตุํ วิหารํคตา, ตตฺถ นิปนฺนํ พาฬฺหคิลานํ อาสนฺนมรณํ สีลวนฺตํ สามเณรํ ทิสฺวา คณฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา อตฺตโน สมฺปตฺติํ วณฺเณตฺวา มม ปุตฺตภาวํ ปตฺเถถ ภนฺเตติ ยาจิฯ

โส น อิจฺฉิ, ยาปิ ปุนปฺปุน ยาจิเยวฯ สามเณโรปิ เอวํ สนฺเต สาสนานุคฺคหํ กาตุํ สกฺกาติสมฺปฏิจฺฉิตฺวา คตินิมิตฺตวเสน อุปฏฺฐิตมฺปิ เทวโลกํ ฉฑฺเฑตฺวา นิกนฺติวเสน สุวณฺณ สิวิกาย คจฺฉนฺติยา เทวิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสณฺธิํ คณฺหิฯ

สา ทสมาสจฺจเยน ปุตฺตํ วิชายิฯ ตสฺส คามณิ อภโยติ นามํ กริํสุฯ อปรภาเค อปรมฺปิ ตสฺส ติสฺโสติ นามํ กริํสุฯ คามณิ กุมาโร กเมน วฑฺเฒนฺโต โสฬส วสฺสิโก หุตฺวา หตฺถสฺส ถรา สิปฺเปสุ โกวิโท เตโชพล ปรกฺกม สมฺปนฺโน อโหสิฯ อถ โข กากวณฺณติสฺส ราชา นณฺธิมิตฺโต-สุรนิมฺมโล-มหาเสโน-โคฐยิมฺพโร-เถรปุตฺตาภ- โย-ภรโณ-เวฬุสุมโน-ขญฺจเทโว-ผุสฺสเทโว-ลภิยฺยวสโภติ อิเม ทสามหาโยเธ ปุตฺตสฺส สนฺติเก ฐเปตฺวา วาเสสิฯ

เตสํ อุปฺปตฺติกถา มหาวํสโต คเหตพฺพา ราชา ทสมหาโยธานํ ปุตฺตสฺส สกฺการสมํสกฺการํ กาเรสิ ติสฺสกุมารํ ชนปท รกฺขนตฺถาย ทีฆวาปิยํ ฐเปสิ อเถกทิวสํ คามิณี กุมาโร อตฺตโน พลวาหน สมฺปตฺติํ ทิสฺวา ทมิเฬหิ สทฺธิํ ยุชฺฌสฺสามีติ รญฺโญ กถาเปสิฯ ราชา ปุตฺตํ อนุรกฺขนฺโต อลํ โอรคงฺคนฺติ นิวาเรสิฯ โส ยาว ตติยํ กถาเปสิ ราชา กุชฺฌิตฺวา เหมสงฺขลิกํ กโรถ พณฺธิตฺวา รกฺขิสฺสามีติฯ อภโย ปิตุ รญฺโญ กุชฺฌิตฺวา ปลายิตฺวา มลยํ อคมาสิ ตโต ปฏฺฐาย ปิตริ ทุฏฺฐตฺตา ทุฏฺฐคามณีติ ปญฺญาโต ราชา ปุตฺตานํ กลหฏฺฐานํ อาคมนตฺถาย โยเธหิ สปถํ กาเรสิฯ

อถ กากวณฺณติสฺส ราชา จตุสฏฺฐิวิหาเร กาเรตฺวา จตุสฏฺฐิ สํวจฺฉราเนว ฐตฺวา กาลมกาสิ ติสฺสกุมาโร ปิตุกาลกตภาวํ สุตฺวา ทีฆวาปิโต อาคนฺตฺวา ปิตุ สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา มาตรํ - กณฺฑุล หตฺถิญฺจ คเหตฺวา ภาตุ ภยา ทีฆวาปิํ อคมาสิฯ อมจฺจา สนฺนิปติตฺวา ตํ ปวตฺติํ วตฺวา ทุฏฺฐคามณิติสฺส สนฺติกํ เปเสสุํฯ โส ตํ สาสนํ สุตฺวา ภุตฺตสาลํ อาคมฺม ภาตุ สนฺติกํ ทูเต เปเสตฺวา ตโต มหาคามํ อาคนฺตฺวา อภิเสกํ ปตฺวา มาตรํ กณฺฑุลหตฺถิญฺจ เปเสตูติ ยาว ตติยํ ภาตุ สนฺติกํ เลขา เปเสตฺวา อเปสน ภาวํ ญตฺวา ยุทฺธาย นิกฺขมิฯ กุมาโรปิ ยุทฺธสชฺโชหุตฺวานิกฺขมิฯ จุฬงฺคณิย ปิฏฺฐิยํ ทฺวินฺนํ ภาตูนํ มหายุทฺธํ อโหสิฯ

เต

กิร โยธา สปถสฺส กตตฺตา เตสํ ยุทฺเธ สหายา น ภวิํสุฯ ตทา รญฺโญ อเนกสหสฺส มนุสฺสา มริํสุฯ ราชา ปรชฺชิตฺวา ติสฺสามจฺจํ ทิฆตุณิกํ วฬวญฺจ คเหตฺวา ปลายิฯ กุมาโร ปจฺฉโต ปจฺฉโต อนุพณฺธิฯ อนฺตเร ภิกฺขุ ปพฺพตํ มาเปสุํฯ ตํ ทิสฺวา กุมาโร ภิกฺขุสงฺฆสฺส กมฺมนฺติ ญตฺวา นิวตฺติ ราชา ปลายิตฺวา กปฺปณฺทกร นทิยา ชลมาลติตฺถํ นาม คนฺตฺวํ ฉาโตมฺหิติ อาหฯ อมจฺโจ สุวณฺณสรเก ปกฺขิตฺตภตฺตา นิหริตฺวา อทาสิฯ

ราชา กาลํ สลฺลกฺเขตฺวา สงฺฆสฺส ทตฺวา ภุญฺชามิติ สงฺฆสฺส-อมจฺจสฺส-วฬวาย-อตฺตโน จาติ จตุภาคํ กตฺวา กาลา โฆสาเปสิ ตทา ปิยงฺคุทิปโต กุฏุมฺพิยติสฺสตฺเถโร นาม อาคนฺตฺวา ปุรโต อฏฺฐาสิฯ ราชา เถรํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สงฺฆสฺส ฐปิตภาคํ อตฺตโน ภาคญฺจ เถรสฺส ปตฺเต ปกฺขิปิํ อมจฺโจปิ อตฺตโน ภาคํ ปกฺขิปิ วฬวาปิ ทาตุกามา อโหสิฯ ตสฺสาภิปฺปายํ ญตฺวา อมจฺโจ ตสฺสาปิ ภาคํ ปตฺเต ปกฺขิปิฯ

อิติ โส ราชา เถรสฺส ปริปุณฺณ ภตฺตปตฺตํ อทาสิฯ เถโร ปตฺตํ คเหตฺวา คนฺตฺวา โคตมตฺเถรสฺส นาม อทาสิฯ โส ปญฺจสต ภิกฺขุ โภเชตฺวา ปุน ตโต ลทฺเธหิ ภาเคหิ ปตฺตปูเรตฺวา อากาเส ขิปิ ปตฺโต คนฺตฺวา รญฺโญ ปุรโต อฏฺฐาสิ ติสฺโส ปตฺตํ คเหตฺวา ราชานํ โภเชตฺวา ตโต สยํ ภุญฺชิตฺวา วฬวํ โภเชสิฯ ตโต ราชา สนฺนาหํ จุมฺพฏกํ กตฺวา ปตฺตํ วิสฺสชฺเชสิฯ ตโต คนฺตฺวา เถรสฺส หตฺเถ ปติฏฺฐาสิ, ราชา ปุน มหาคามํ อาคนฺตฺวา เสนํ สงฺกฑฺฑิโว สฏฺฐิสหสฺสพลา คเหตฺวา ปุน ภาตรา สทฺธิํ ยุชฺฌิ ตทา กุมารสฺส อเนก สหสฺสํ มนุสฺสา ปติํสุฯ

กุมาโร ปลายิตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา มหาเถรสฺส เคหํ ปาวิสิฯ

ราชา ปจฺฉโต ปจฺฉโต อนุพณฺธนฺโต วิหารํ ปวิฏฺฐภาวํ ญตฺวา นิวตฺติ ปจฺฉา เถรา เต อุโภ ภาตโร อญฺญมญฺญํ ขมาเปสุํฯ ตทา ราชา สสฺสกมฺมานิ กาเรตุํ ติสฺสกุมารํ ทีฆวาปิเมว ปหิณิตฺวา สยมฺปิ เภรํ จราเปตฺวา สสฺสกมฺมานิ กาเรสิฯ อถ มหาชนสฺส สงฺคหํกตฺวา กุนฺเต ธาตุํ นิธาเปตฺวา พลวาหน ปริวุโต ติสฺสารามํ คนฺตฺวา สงฺฆํ วณฺทิตฺวา ภนฺเต สาสนํ โชเตตุํ ปารคงฺคํ คมิสฺสามิ สกฺกาเรตุํ อมฺเหหิ สหคามิโน ภิกฺขุ เทถาติ อาหฯ

สงฺโฆ ปญฺจสตภิกฺขุ อทาสิฯ ราชา ภิกฺขุสงฺฆํ คเหตฺวา กณฺฑุลหตฺถิมารุยฺห โยเธหิ ปริวุโต มหตา พลกาเยน ยุทฺธาย

นิกฺขมิตฺวา มหิยงฺคณํ อาคนนฺตฺวา ตตฺถ ทมิเฬหิ สทฺธิํ ยุชฺฌนฺโต มหิยงฺคเณ กญฺจุก ถูปํ กาเรสิฯ ตสฺส ถูปสฺส วิภาวนตฺถํ อยมานุปุพฺพกถาฯ

[16] ภควา กิร โพธิเต นวเม มาเส อิมํ ทีปมาคนฺตฺวา คงฺคาตีเร ติโยชนายเต โยชนวิตฺถเต มหานาควนุยฺยาเน ยกฺขสมาคมํ อาคนฺตฺวา เตสํ ยกฺขานํ อุปริภาเค มหิยงฺคณ ถูปสฺส ฐาเน เวหาสยํ ฐิโต วุฏฺฐิ วาตณฺธการาทีหิ ยกฺเข สนฺตาเสตฺวา เตหิ อภยํ ยาจิโต ตุมฺหากํ อภยํ ทสฺสามิ ตุมฺเห สมคฺคา มยฺหํ นิสีทนฏฺฐานํ เทถาติ อาหฯ

ยกฺขา, มาริส เต อิมํ สกลทีปํ เทมิฯ อภยํ โน เทหีติ อาหํสุฯ ตโต ภควา เตสํ ภยํ อปนุทิตฺวา เตหิ ทินฺนภภูมิยํ จมฺมขณฺฑํ ปตฺถริตฺวา ตตฺถ นิสินฺโน เตโชกสิณํ สมาปชฺชิตฺวา จมฺมขณฺฑํ สมนฺตโต ชาเลตฺวา วฑฺเฒสิฯ เต จมฺมขณฺเฑน อภิภูนา สมนฺตโต สาคร ปริยนฺเต ราสิภูตา อเหสุํ ภควา อิทฺธิพเลน คิริทีปํ นาม อิธาเนตฺวา ตตฺถ ยกฺเข ปเวเสตฺวา ทีปํ ยถาฏฺฐาเน ฐเปตฺวา จมฺมขณฺฑํ สงฺขิปิ ตทา เทวตา สมาคโม อโหสิฯ ตสฺมิํ สมาคเม ภควา ธมฺมํ เทเสสิ-ตทาฯ

‘‘เนเกสํ ปาณโกฏีนํ-ธมฺมาภิสมโย อหู,

สรเณสุ จ สีเลสุ-ฐิตา อาสุํ อสงฺขิยา;

โสตาปตฺติผลํ ปตฺวา-เสเล สุมนกูฏเก,

มหาสุมน เทวิณฺโท-ปูชิยํ ยาจิ ปูฉิยํ;

สิรํ ปรามสิตฺวาน-นิลามลสิโรรุเห,

ปาณิมตฺเต อทา เกเส ตสฺส ปาณิหิโต ชิโน;

โส ตํ สุวณฺณิจงฺโคฏํ-จเรนาทาย สตฺถุโน, นิสินฺนฏฺฐาน รจิเต-นานารตนสญฺจเยฯ

อุจฺจโต สตฺตรตเน-ฐเปตฺวาน สิโรรุเห,

ตํ อิณฺทนีล ถูเปน-ปิทเหสิ นมสฺสิ จ’’;

ปรินิพฺพุเต ปน ภควติ ธมฺมเสนาปติ สาริ ปุตฺตตฺเถรสฺส อนฺเตวาสิโก สรภู นาเมโก เถโร จิตกโต คีวฏฺฐิธาตุ คเหตฺวา ภิกฺขุ สงฺฆปริวุโต อาคนฺตฺวา ตสฺมิํเยว เจติเย ปติฏฺฐาเปตฺวา เมฆวณฺณปาสาเณหิ ฉาเทตฺวา ทฺวาทส หตฺถุพฺเพธํ ถูปํ กาเรตฺวา ปกฺกามิฯ อถ เทวานมฺปิยติสฺส รญฺโญ ภาตา จูฬาภโย นาม ตํ อพฺภุตํ เจติยํ ทิสฺวา ติํสหตฺถุพฺเพธํ เจติยํ กาเรสิฯ อิทานิ ทุฏฺฐคามณีปิ อภยราชา มหิยงฺคณํ อาคนฺตฺวา ตตฺถ ทมิเฬ มทฺทนฺโต อสิติหตฺถุพฺเพธํ กญฺจุกเจติยํ กาเรตฺวา ปูชมกาสิฯ

เอวมจฺจายิกํ

กมฺมํ-กโรนฺตาปิ คุณากรา, กโรนฺติ ปุญฺญํ สปฺปญฺญา-สํสารภส ภีรุกาติฯ

มหิยงฺคน ถูปกถา

[17] ตโต ราชา ทมิเฬหิ สทฺธิํ ยุชฺฌิตฺวา ฉตฺตทมิฬํ คณฺหิตฺวา ตตฺร พหุ ทมิเฬ ฆาเตตฺวา อมฺพติตฺถํ อาคนฺตฺวา อมฺพทมิฬํ จตูหิ มาเสหิ คณฺหิฯ ตโต โอรุยฺห มหพฺพเล สตฺตทมิเฬ เอกาเหเนว คณฺหิ ตโต อนฺตรโสพฺเภ มหาโกฏฺฐ ทมิฬํ-โทณคาเม ควร ทมิฬํ-หาลโกเล มหิสฺสริย ทมิฬํ-นาฬิโสพฺเภ นาฬิก ทมิฬํ-ทิฆาภสคลฺลมฺหิ ทิฆาภย ทมิฬํ คณฺหิฯ ตโต กจฺฉติตฺเถ กิญฺจิสีส ทมิฬํ จตูหิ มาเสหิ คณฺหิ ตโต เวฐ นคเร ตาฬ ทมิฬํ, ภาณกทมิฬญฺจ-วหิฏฺเฐ วหิฏฺฐ ทมิฬํ=คามณิมฺหิ คามณิ ทมิฬํ-กุมฺพุคามมฺหิ กุมฺพุ ทมิฬํ-นณฺทิก คามมฺหิ นณฺทิก ทมิฬํ-ขาณุคามมฺหิ ขาณุ ทมิฬํ-ตมฺพุนฺนคามเก มาตุล ภาคิเนยฺเย ทฺเว ทมิเฬ คณฺหิ ตทา-

‘‘อชานิตฺวา สกํ เสนํ-ฆาเตนฺติ สชนา อิติ,

สุตฺวาน สจฺจกิริยํ-อกริ ตตฺถ ภุปติ;

รชฺชสุขาย วายาโม-นายํ มม กทาปิ จ,

สมฺพุทฺธสาสนสฺเสว-ฐปนาย อยํ มม;

เตน สจฺเจน เม เสนา-กาโยปคต ภณฺฑกํ,

ชาลวณฺณํว โหตูติ-ตํ ตเถว ตทา อหุ;’’

เอวํ ราชา คงฺคาตีเร ทมิเฬ ฆาเตสิฯ ฆาติต โส สพฺเพ อาคนฺตฺวา วิชิต นคเร ปวิสิํสุฯ ตทา ราชา วิชิต นครํ คณฺหิตุํ วีมํสนตฺถาย อาคจฺฉนฺตํ นณฺธิมิตฺตํ ทิสฺวา กณฺฑุลํ มุญฺเจสิฯ กณฺฑุโลปิ ตํ คณฺหิตุํ อาคญฺฉิ ตทา นณฺธิมิตฺโต หตฺเถตหิ อุโภ ทนฺเต พาฬฺหํ คเหตฺวา ปีเฬตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทาเปสิฯ ราชา อุโภ วิมํเสตฺวา วิชิตนครํ อาคโตฯ ตโต ทกฺขิณทฺวาเร โยธานํ มหาสงฺคาโม อโหสิ ปุรตฺถิมทฺวาเร เวฬุสุมโน อสฺสํ อารุยฺห พหู ทมิเฬ ฆาเตสิ ทมิฬา อนฺโต ปิวิสิตฺวา ทฺวารํ ถเกสุํฯ ตโต ราชา โยเธ วิสฺสชฺเชสิ, กณฺฑุลหตฺถิ นณฺธิมิตฺโต สุรนิมฺมโล จ ทกฺขิณทฺวาเร กมฺมํ กริํสุ มหาโสโณ โคฐยิมฺพโร เถรปุตฺตาภโย จาติ อิเม ตโย อิตเรสุ ตีสุ ทฺวาเรสุ กมฺมํ กริํสุฯ

ตญฺจ นครํ ปริขาตฺตย ปริกฺขิตฺตํ, ทฬฺห ปาการ โคปุรํ, อโย ทฺวารยุตฺตํ อโหสิ กณฺฑุโล ชาณุหิ ฐตฺวา สิลา สุธา อิฏฺฐกา ภิณฺทิตฺวา อโยทฺวารํ ปาปุณิ ตทา ทมิฬา โคปุเร ฐตฺวา นานาวุธานิ